Ciekawostki #

Wczesna historia rodu w książce Anatola Steckiewicza-Czeboganowa #

Wczesna historia rodu przedstawiona na naszej stronie – konkretnie chodzi o wiek XVI i XVII oraz pierwszą połowę wieku XVIII – rożni się od początków rodu opisanych przez Anatola Wasiliewicza Steckiewicza-Czeboganowa w jego trzecim tomie Kroniki Szlachty Białoruskiej. ²²

Zródła użyte w naszej historii rodu #

Historia rodu na naszej stronie internetowej nie opiera się na dokumentach złożonych przez Taturów w ramach legitymacji szlachectwa lecz wyłącznie na dokumentach z źródeł niezależnych, takich jak np. dokumenty administracji księstwa słuckiego, dokumenty administracji księstwa nieświeskiego, rolle chorągwi ziemiańskich, itp. ²³

Zgodność z wywodami 1802 i 1808 #

Pomimo to, nasza historia rodu jest w pełni zgodna z wizerunkiem rodu w wywodach szlacheckich otrzymanych od deputacji szlacheckich w roku 1802 i roku 1808: Wywód z roku 1808 stwierdza, że “Familija rzeczonych Taturów w poprzednikach swoich w województwie Nowogrodzkim a Księstwie Słuckim za nagrodę usług miała dziedziczne majętności”, wymieniając Hrywiec i Szylowszczyznę. Jeżeli chodzi o pierwszą połowę XVIII wieku i czasy wcześniejsze, żadne majątki Taturów poza księstwem słuckim w nie są wspomniane ani w wywodzie z roku 1802 ani w wywodzie z roku 1808.

Fakt, że w wywodach z roku 1802 i 1808 występuje w sumie 8 protoplastów bez precyzacji żadnych relacji genealogicznych między tymi protoplastami, pasuje to do rodu, który już w roku 1646 był liczny i na końcu XVII i początku XVIII wieku - w czasie, kiedy żyli wyżej wspomniani protoplaści - miał wiele gałęzi.

Ponadto wspomniane w wywodach z lat 1802 i 1808 dokumenty dotyczące członków rodu żyjących w pierwszej połowie XVIII wieku są zgodne z informacjami z niezależnych źródeł, w szczególności odzwierciedlają one społeczny status szlachty zaściankowej. Tak, na przykład, pierwszych pięć dokumentów wymienionych w wywodzie z 1802 roku to: (i) przywilej wydany przez księżną Annę Radziwiłłową Janowi Taturowi, (ii) dekret w sprawie sądowej między Hieronimem Taturem a niejakim Mackiewiczem, (iii) kontrakt wydany przez Krzysztofa Zawiszę dla Mikołaja Tatura, (iv) testament Samuela Tatura, w którym wspomina syna Stefana, (v) list upominający od urzędników województwa nowogrodzkiego, w którym Jan Tatur jest wymieniony. Także do społecznego poziomu szlachty zaściankowej pasuje, że wywody z lat 1802 i 1808 nie wspominają żadnych stopni oficerskich ani urzędów ziemskich, jeżeli chodzi o Taturów żyjących w pierwszej połowie XVIII wieku lub wcześniej – wspomniany w wywodzie z roku 1802 Jan Tatur, rotmistrz województwa nowogrodzkiego, żył wedle wywodu dopiero w drugiej połowie XVIII wieku i został rotmistrzem pod koniec XVIII wieku. ²⁴ Warto zaznaczyć, że wyżej wspomniane dokumenty są także zgodne z niezależnymi źródłami, na których opiera się nasza historia rodu, pod innymi względami. Na przykład, jeżeli chodzi o dokument (ii), wiemy z rolli chorągwi słuckich, że w XVIII wieku w Hrywcu żył Hieronim Tatur a z księgi praw ziemiańskich księstwa słuckiego, ze w księstwie słuckim przynajmniej w XVII wieku rodzina o nazwisku Mackiewicz żyła w sąsiedztwie Taturów. Jeżeli chodzi o dokument (iii), wiemy ze spisów szlachty i opisu parafii błońskiej, że Taturowie w rejonie puchowickim powiatu ihumeńskiego żyli w sąsiedztwie Zawiszów. Także inne dokumenty wymienione w wywodach z lat 1802 i 1808 wydają się w pełni zgodne z niezależnymi dokumentami na których opiera się historia rodu przedstawiona na naszej stronie internetowej.

Wreszcie należy zauważyć, że we wszystkich przypadkach, w których tożsamość małżonek Taturów żyjących w XVIII wieku jest znana na podstawie wypisów z ksiąg chrztów złożonych wraz z wywodem, były to szlachcianki z pobliskich zaścianków. Fakt ten również odpowiada społecznemu poziomowi szlachty zaściankowej oraz geograficznej lokalizacji opisanej w naszej historii rodu.

Wczesna historia rodu w książce Anatola Steckiewicza-Czeboganowa #

Inny, znacznie bardziej chwalebny wizerunek początków rodu jest przedstawiony w trzecim tomie Kroniki Szlachty Białoruskiej Anatola Wasiliewicza Steckiewicza-Czeboganowa ²⁵ która – jeżeli chodzi o początki naszego rodu – opiera się w dużej mierze na informacjach złożonych przez Chryzostoma Tatura i innych Taturów w ramach legitymacji szlachectwa po roku 1832. Według tych źródeł, protoplastą rodu był żyjący pod koniec XVI. wieku Bazyli Tatur z ziemi Buskiej, skarbnik orszański i pułkownik rajtarski wojsk litewskich, który za swoje zasługi podobno miał otrzymać starostwo Breznickie albo Brzeznickie ²⁶ od króla Zygmunta III w roku 1596.

Według książki Anatola Wasiliewicza Steckiewicza-Czeboganowa, wszyscy Taturowie żyjący w pierwszej połowie XVIII wieku, wymienieni w wywodach z lat 1802 i 1808, byli potomkami wnuka wspomnianego Bazylego, a wielu z nich pełniło wysokie rangi oficerskie i urzędy ziemskie, nietypowe dla szlachty zaściankowej. Także wspomniane są różne majątki Taturów z początku XVIII wieku i czasów wcześniejszych, które znajdowały się poza księstwem słuckim i księstwem nieświeskim. Obraz początków rodu jest zatem bardzo odmienny od tego przedstawionego w naszej historii rodu i wywodach z lat 1802 i 1808.

Aby zrozumieć te różnice warto jest porównać wymagania władz rosyjskich w stosunku do legitymującej się drobnej szlachty przed i po powstaniu listopadowym.

Proces legitymacyjny przed rokiem 1832 #

W guberni mińskiej w pierwszym dwudziestoleciu XIX wieku na dziesięciu szlachciców średnio dziewięciu nie miało poddanych lub w ogóle nie posiadało ziemi. ²⁷ Wiele członków drobnej szlachty obiektywnie nie mogla wylegitymować się niczym innym, jak tylko tradycją i uznawaniem ich praw przez Rzeczpospolitą. ²⁸ Echa literackie owego problemu można odnaleźć w czwartej księdze “Pana Tadeusza” Adama Mickiewicza, gdzie Juraha wola:

Kiedym został szlachcicem?
Sam Bóg to pamięta!
Niechaj Moskal w las idzie pytać się dębiny,
Kto jej dał patent rosnąć nad wszystkie krzewiny.

Problem jaki duza część drobnej szlachty miała z “brakiem patentów” musiał być znany Adamowi Mickiewiczowi gdyż pochodzący z Nowogródczyzny autor “Pana Tadeusza” sam wywodził się ze szlachty zaściankowej.

Szlachta zasiadająca w deputacjach szlacheckich – które w zaborze rosyjskim do roku 1828 zajmowały się sprawdzaniem szlachectwa, ocena wartości dowodów oraz rejestracją szlachty – rozumiała polskie realia i liberalnie interpretowała przepisy Dworianskiej Gramoty określającej procedure legitymacyjna i rodzaje dozwolonych dowodów. Tak, na przykład, początkowo zdarzaly sie przypadki w których deputację szlacheckie zatwierdzały szlachectwo jedynie na podstawie świadectwa dwunastu świadków-szlachciców, którzy w tzw. liście testymonialnym stwierdzali swym podpisem, że ojciec i dziad ubiegającego się o potwierdzenie szlachectwa „prowadzili życie szlacheckie i w stanie szlacheckim zostawali lub sprawowali urzędy szlacheckie". Wkrótce przypisy zostały zaostrzone – od roku 1803 świadectwo dwunastu szlachciców jedynie uznawano ,,jako wzmocnienie istniejących dowodów" a w roku 1818 nakazano wykreslenie z ksiag genealogicznych całej szlachty ktora uzyskała potwierdzenie jedynie na podstawie metryk chrztu i swiadectwa osób prywatnych. Pomimo to, także po roku 1818, z punktu widzenia władz rosyjskich, polska szlachta zasiadającą w deputacjach szlacheckich nadal zbytnio była przychylnie nastawione do legitymującej się szlachty, ponieważ w roku 1828 zredukowano kompetencje deputacji szlacheckich – odtąd decyzje deputacji wywodowych musiały być zatwierdzane przez urzędników zasiadających w Heroldii w Petersburgu. ²⁹

Proces legitymacyjny po roku 1832 #

Po upadku powstania listopadowego, powołane komisje rewizyjne i heroldia w Petersburgu były jeszcze mniej liberalne dążąc do przeprowadzenia jak największego odsiewu szlachty. Podstawowymi dowodami szlachectwa które uznawano były akty majątkowe z których wynikało ze rodzina miała ziemie z poddanymi na prawie wieczystym oraz dowody ze członkowie rodziny trzymali pewne urzędy publiczne lub bardzo wysokie rangi oficerskie. Zdarzały się np. przypadki w których nieuznawano szlachectwa danej rodziny tylko dlatego, ze w dokumentach z XVIII wieku o własności ziemskiej tej rodziny nie było informacji że własność ziemska była zasiedlona. ³⁰

Ponieważ dla dużej cześci drobnej szlachty, udokumentowanie po roku 1832 że odlegli przodkowie posiadali ziemię z chłopami na prawie wieczystym było w praktyce niemożliwe, “dopasowywanie” rodowodów do wymogów władz rosyjskich było zjawiskiem częstym: ³¹

[…] czasem wręcz gołym okiem da się zauważyć, jak zamiast zgłoszonego wcześniej skromnego rodowodu, nie zawierającego wiadomości o majątkach z poddanymi, rodowód uzupełnia się o dalsze pokolenia, pojawiają sie nowe dokumenty, pochodzące z zaginionych (co zostało stwierdzone) ksiąg sądów ziemskich i grodzkich itd. I postepują w ten sposób nie jacyś intruzi, tylko autentyczni potomkowie szlachty, zmuszeni przerabiać swój rodowód, by odpowiadał wymaganiom władz rosyjskich.

W gubernii Minskiej fałszowanie dokumentów i wpisów do ksiąg ziemskich było rozpowszechnione. W roku 1835 urzędnik prowadzący w Mińsku śledztwo związane z fałszowaniem dokumentów informował przełożonych, że „prawie me ma urzędnika, który by w tym w mniejszym lub większym stopniu nie uczestniczył". ³²

Echa literackie owych czasów znajdujemy w „Pamiętniku legitymującego się szlachcica" Tadeusza Padalicy w którym narrator powieści pyta się swojego krewnego jak zaangażowany przez rodzinę specjalista od “wyszukiwania i zebrania papierów” zdoła potrzebne dokumenty odnaleźć:

– Niechże mi pan objaśni jeszcze rzecz jedną. Cóż ten pan zrobić istotnie może, kiedy zapewne nie zna ani nas, ani naszych przodków? Skądże on weźmie te papiery?
– Ba! W tym to i sztuka! Za toż się i płaci!

Historie o pułkowniku rajtarskim Bazylim Taturze z ziemi Buskiej, jak i wszelakie informacje z książki Anatola Steckiewicza-Czeboganowa o innych członkach rodu urodzonych przed rokiem 1750, które są oparte wyłącznie na oświadczeniach i dokumentach złożonych po roku 1832, należy więc traktować z ostrożnością. ³³

Konkluzja #

Niezależne dokumenty historyczne, na których opiera się wczesna historia naszego rodu, przedstawiona na naszej stronie, są w pełni zgodne z wywodami z lat 1802 i 1808 oraz dokumentami wspomnianymi w tych wywodach.

Po upadku powstania listopadowego, w celu przeprowadzenia jak największego odsiewu drobnej szlachty, podwyższono wymogi potrzebne do legitymacji, w taki sposób, by ogromna masa drobnej szlachty polskiej nie mogła ich spełnić. Jak zaznaczają Stanisław Dumin i Sławomir Górzyński w swojej książce ze spisem wylegitymowanej szlachty, rezultatem tej polityki było, że w wielu przypadkach “zamiast zgłoszonego wcześniej skromnego rodowodu, nie zawierającego wiadomości o majątkach z poddanymi, rodowód uzupełnia się o dalsze pokolenia, pojawiają sie nowe dokumenty”, zaznaczając, że “postepują w ten sposób nie jacyś intruzi, tylko autentyczni potomkowie szlachty, zmuszeni przerabiać swój rodowód, by odpowiadał wymaganiom władz rosyjskich”. ³⁴

Tłumaczy to, dlaczego wczesna historia rodu opisana na naszej stronie internetowej, oparta na niezależnych dokumentach, jest w pełni zgodna z wywodami z lat 1802 i 1808, ale różni się od początków rodu przedstawionych w dokumentach złożonych po powstaniu listopadowym, na których opiera się wiele informacji zawartych w książce Anatola Steckiewicza-Czeboganowa.