Ciekawostki #

Teza Piotra Borawskiego o tatarskim pochodzeniu naszego rodu #

Piotr Borawski, polski historyk, który napisał trzy książki i szereg artykułów naukowych o Tatarach w Wielkim Księstwie Litewskim, w artykule Szlachta litewsko-polska pochodzenia tatarskiego wymienia Taturów jako przykład rodziny kresowej z Nowogródczyzny, która w XIX wieku była uważana za polską, ale prawdopodobnie miała tatarskie pochodzenie. ¹

W naszej historii rodu zauważyliśmy, że Taturowie w XVI i XVII wieku żyli nad rzeką Wynią, na terenie majętności starzyckiej księstwa słuckiego. Z dokumentów majętności starzyckiej z XVII wieku wiadomo również, że w tej majętności żyli Tatarzy — w mieście Słobodka posiadali 40 włók ziemi. ²

Jednak Taturowie żyjący w księstwie słuckim byli uznawani za ziemian, a nie za Tatarów. Poza tym imiona Taturów w tym okresie — takie jak Fiedor, Astap czy Hrichor — wydają się bardziej białoruskie niż tatarskie. Na pierwszy rzut oka teza Borawskiego nie wydaje się więc zbytnio przekonująca. Jak jednak zobaczymy, ani fakt, że Taturowie byli uznawani za ziemian, ani białoruskie imiona nie są powodem, aby tezę o tatarskim pochodzeniu odrzucić.

Osadnictwo Tatarów w księstwie słuckim #

Osadnictwo tatarskie na Litwie na większą skalę rozpoczęło się w drugiej połowie XIV wieku. ³ Była to swoistego rodzaju emigracja polityczna — na skutek serii długotrwałych wojen domowych w Wielkiej Ordzie, trwających aż do początków XVI wieku, stronicy pokonanych chanów, często całymi rodami wraz z czeladzią, chronili się w Wielkim Księstwie Litewskim. Tam często otrzymywali ziemie na prawie lennym w zamian za służbę wojskową. ⁴

Przybywających do Wielkiego Księstwa Litewskiego Tatarów osiedlali także kniaziowie Olelkowicze-Słuccy, w tym prawdopodobnie część świty Sajida Ahmada I, chana Wielkiej Ordy, który został pokonany przez chana krymskiego Hadżi Gireja w roku 1455. ⁵ Tatarzy, zobowiązani do służby wojskowej w dobrach magnackich, w sprzyjających okolicznościach — na przykład dzięki daniu wykupu czy wieloletniej wiernej służbie — mogli stać się bojarstwem zależnym. ⁶ Trudno jednak ocenić, na ile było to zjawisko częste.

W roku 1528, poza dobrami magnackimi, w Wielkim Księstwie Litewskim żyły 544 rodziny tatarskie zobowiązane do konnej służby wojskowej. ⁷ Tatarzy ci otrzymali ziemie — tak zwane tatarszczyzny — od wielkiego księcia litewskiego i byli zobowiązani do konnej służby wojskowej na każde wezwanie wielkiego księcia, bez jakiejkolwiek zapłaty. Obowiązek ten, szczególnie podczas licznych wojen, wiązał się dla Tatarów litewskich ze znacznymi wydatkami. Wiele innych czynników również przyczyniło się do tego, że wiele rodzin tatarskich zubożało, a od połowy XVI wieku rozpoczął się proces, w którym zubożałe rodziny tatarskiego pochodzenia rezygnowały ze swoich dawnych siedzib, często przenosząc się do dóbr magnackich. ⁸

Ten proces jest widoczny także w księstwie słuckim. Przykładem może być nadanie przez księcia słuckiego Siemiona Olelkowicza w roku 1578 pięciu włók w uroczysku Kosienice w księstwie słuckim Stefanowi i Janowi Korzunom herbu Kot Morski, pod warunkiem pełnienia służby wojennej. ⁹ Gdzie znajdowało się Kosienice, nie wiemy, ale w dokumentach majętności Starzyckiej z roku 1646 znajdujemy informację, że Korzunowie — dokładnie rzecz biorąc Wasil, Bohdan, Omelian i Iwan Korzun — mieli w trakcie starzyckim jednego konia, co odpowiadało 5 włókom ziemi. Jeżeli w księstwie słuckim nie było dwóch rodzin ziemiańskich o nazwisku Korzun — co jest prawdopodobne, ponieważ Korzun nie jest nazwiskiem częstym — to w XVII wieku w bezpośrednim otoczeniu Taturów można było znaleźć przedstawicieli rodów ziemiańskich pochodzenia tatarskiego, którzy przeszli na wiarę chrześcijańską i których imiona brzmiały równie białorusko jak te noszone przez członków naszego rodu w tym samym okresie. ¹⁰

Rodziny ziemiańskie o pochodzeniu Tatarskim w majętności starzyckiej #

W artykule Tatarzy-ziemianie w dobrach Radziwiłłów (XVI-XVIII w.) historyk Piotr Borawski twierdzi, że wśród ziemian księstwa słuckiego występowały liczne rodziny pochodzenia tatarskiego. ¹¹ Jak można sprawdzić tezę Borawskiego w odniesieniu do majętności starzyckiej księstwa słuckiego, w której żyli Taturowie?

Przeglądając Werifikacje Ziemian Starzyckich z 1687 roku, znajdujemy 32 nazwiska używane przez uznanych ziemian. ¹² Wśród tych nazwisk, obok Korzunów, pojawiają się inne — na przykład Szczesnowicz — o których wiadomo, że były używane przez rody o pochodzeniu tatarskim. ¹³ Problem polega jednak na tym, że prawie każde nazwisko było używane przez wiele rodzin. Nawet jeżeli istniała rodzina o pochodzeniu tatarskim, która nosiła nazwisko Szczesnowicz, nie można wykluczyć, że istniały także inne rodziny, wywodzące się od jakiegoś Szczęsnego i używające tego samego nazwiska. W jaki sposób można zatem zweryfikować tezę, czy wśród ziemian majętności starzyckiej było ponadprzeciętnie wiele rodzin o pochodzeniu tatarskim?

W Herbarzu Rodzin Tatarskich w Polsce autorstwa Stanisława Dziadulewicza z 1929 roku odnajdujemy wpisy dotyczące około 300 rodzin pochodzenia tatarskiego, które przeszły na chrześcijaństwo przed rokiem 1929. ¹⁴ Wśród 32 nazwisk ziemiańskich z majętności starzyckiej znajdujemy 5, które pojawiają się wśród tych 300 nazwisk z herbarza Dziadulewicza, a mianowicie: Karpowicz, Korzun, Lichodziejewski, Wierzbicki i Zubrycki. Zakładając, że było 35 000 nazwisk używanych przez szlachtę — taka jest liczba nazwisk we współczesnym Herbarzu Szlachty Polskiej Tomasza Gajla — szansa, że z 32 przypadkowo wybranych nazwisk szlacheckich 5 znajdzie się na liście z herbarza Dziadulewicza, wynosi mniej niż 1 na 1 000 000.

Wśród ziemian starzyckich liczba nazwisk znajdujących się na liście nazwisk z herbarza Dziadulewicza jest znacznie większa niż to, czego można by oczekiwać, gdyby nazwiska były wybierane przypadkowo. Najbardziej naturalnym wytłumaczeniem, dlaczego w majętności starzyckiej liczba nazwisk, które znajdują się na liście herbarza Dziadulewicza, jest ponadprzeciętnie duża, jest to, że wśród ziemian z majętności starzyckiej znajdowało się ponadprzeciętnie wiele rodów o pochodzeniu tatarskim. Obraz przedstawiający się w majętności starzyckiej wydaje się więc potwierdzać opinię historyka Piotra Borawskiego, że wśród ziemian księstwa słuckiego występowały liczne rodziny pochodzenia tatarskiego.

Nazwisko Tatur #

Nawet jeżeli przyjmiemy tezę historyka Piotra Borawskiego, że wśród ziemian księstwa słuckiego występowały liczne rodziny pochodzenia tatarskiego, dlaczego miałoby być szczególnie prawdopodobne, że akurat nasz ród ma pochodzenie tatarskie?

Powodem jest nasze nazwisko. Rafael Gareev w swojej książce Od Scytów i Saków do Tatarów wymienia słowo „Tatur” jako imię pochodzące ze średniowiecznego języka tatarskiego oraz nazwisko „Tatur” wśród nazwisk tatarskich opartych na rdzeniu „tatu”. ¹⁵ Słowo „tatu” jest wspomniane w wielu publikacjach o języku starotatarskim — w średniowiecznym języku tatarskim „tatu” oznaczało „dobry”, „życzliwy” lub „przyjazny”, a według niektórych źródeł również „rycerską sprawiedliwość”. ¹⁶ W języku starotatarskim samo słowo „tatu” występowało także jako imię. S. Sagautdinowa w książce Imiona tatarskie: Pochodzenie, znaczenie, przykłady obok imienia Tatu wymienia 6 dalszych starożytnych imion składające się ze słowa Tatu i innego słowa starotatarskiego albo perskiego wskazującym pochodzenie lub status społeczny: Tatubaj (baj = gospodarz; bogaty i wpływowy człowiek), Tatubek (bek = pan_), Tatudżan (dżan = dusza albo człowiek), Tatumurza (murza = syn emira; przedstawiciel szlachty), Tatuchan (chan = władca tatarsk), Tatuszah (szach = perski władca). ¹⁷

Konkluzja #

Są silne wskazówki na to, że w majętności starzyckiej, w której żyli Taturowie, wśród rodzin ziemiańskich było wiele rodów o pochodzeniu tatarskim, które kulturowo — na przykład w zakresie używanych imion — nie różniły się znacząco od Taturów. Ponadto brzmienie nazwiska czyni tatarskie pochodzenie bardziej prawdopodobnym. Nie mamy zatem podstaw, aby tezę Piotra Borawskiego o tatarskim pochodzeniu naszego rodu odrzucić. Oczywiście, wszystko to nie jest również dowodem, że nasz ród rzeczywiście ma pochodzenie tatarskie.

#