Historia rodu #

Druga wojna światowa 1939-1945 i okres powojenny #

Zwiazek radziecki, zwiazany z faszystowskimi Niemcami paktem Ribbentrop-Mołotow napadl na Polskę 17. września 1939 roku. Pakt pomiędzy Hitlerem i Stalinem przewidywał, ze Polska zostanie podzielona wzdluz rzek Narwi, Wisły, i Sanu. Województwo nowogródzkie i inne wschodnie tereny II. Rzeczypospolitej zostały szybko zajęte przez Armię Czerwoną.

Zbrodnie radzieckie na ludności cywilnej w okresie okupacji niemiecko-radzieckiej 1939-1941 #

Dnia 4. grudnia 1939 roku Politbiuro nakazało NKWD deportacje szczególnych grup ludności polskiej w terytorium nowo zajętym przez państwo sowieckie: weteranów wojskowych, leśniczych, urzędników, policjantów, oraz ich rodziny. W lutym 1940 roku, przy dochodzacym do minus 40 stopni mrozie, wysłano 139 794 osób w wagonach towarowych do specjalnych osiedli pracy w Syberii i Kazachstanie. ⁷⁷ Ilość Polaków zesłanych od lutego 1940 roku do czerwca 1941 na północne i wschodnie obszary państwa sowieckiego szacuje się na 320 000. ⁷⁸

Wówczas ośmioletni Roman Wojtyło w późniejszym pamiętniku opisuje trzytygodniową podróż kolejową przez Kijów, Charków, Omsk, Nowosybirsk, i Krasnojarsk do Komska w środkowej Syberii i pobyt w obozie. Podczas podróży licznych zmarłych zagrzebywano w w zaspach śniegu przy torach. ⁷⁹ Życie polskich zesłanców Wojtyło opisuje następująco: ⁸⁰

Wyżywienie dla nowych zesłańców i tubylców wydawano codziennie na kartki według norm: 0,5 kg chleba na osobę pracującą, 0,3 kg na starców i dziei. Przez kilka tygodni można było dostać 0,20 kg słoniny dziennie dla jednej rodziny. Po upływie tego czasu słoniny nie dawano aż do opuszczenia obozu w styczniu 1942 roku. Po trzech dniach wolnych przeznaczonych na przygotowanie pryczy, stołów, ławek itp. wypędzono wszystkich dorosłych zdolnych do pracy do wyrębu lasu. […] Polacy wykonywali pracę we własnych posiadanych ubraniach i obuwiu. Przy temperaturze minus 40 musieli pracować, gdy temperatura spadała jeszcze niżej można było pozostać w domu. Takie traktowanie ludzi prowadziło nieuchronnie do odmrożeń, zapalenia płuc itp. Opiekę lekarską sprawował w obozie doktor Henryk Niepokulczycki, Polak, wcześniejszy zesłaniec. Litował się nad ludźmi, dawał zwolnienia w razie przeziębienia czy odmrożeń. Trwało to jednak niedługo, bo nasz sąsiad z Seńkowa zgłosił się do strażników z NKWD i oświadczył, że otrzymał zwolnienie, mimo że jest całkowicie zdrowy. Takie stwierdzenie doprowadziło do tego, że doktora zesłano na Sachalin do kopalni soli, gdzie po trzech miesiącach zmarł. Dowiedzieliśmy się o tym, gdy świadectwo zgonu przysłano do obozu. Na jego miejsce został przysłany felczer Aleksiej Zajcew, który zwolnień nie dawał, lecz leczył chorych tabletkami chininy i aspiryny. Doprowadziło to do tego, że na skutek odmrożeń i chorób umarło w ciągu zimy około 60 dorosłych osób. Zmarło też z głodu dwadzieścioro dzieci i starców. Z naszych sąsiadów zmarli: Jan Kudła – ojciec, jego żona Zofia, Stefan i Maria Saczyńscy Rokosz (imienia nie pamiętam), Zygmunt Kisielewicz, jego trójka małych dzieci i żona. […] Rodziny, w których było dużo dzieci, skazane były (przy takim wyżywieniu) na śmierć głodową. Dotyczyło to również starców i ludzi niezdolnych do pracy. Do zwiększenia śmiertelności przyczyniała się również plaga robactwa w barakach. Niezliczona ilość pluskiew, pcheł, wszy, karaluchów itp. powodowała zachorowania na dur brzuszny, gruźlicę i inne choroby. Nikt jednak z dozoru nie zwracał na to uwagi – było to planowe podejście do zesłańców. […]

Rodzina Stefana Kukli składała się z dziewięciu osób: ojca, matki i siedmiorga dzieci od dwóch do piętnastu lat. Wszyscy dojechali do Borzowa, co było wydarzeniem nadzwyczajnym. Tu jednak znikome przydziały czarnego chleba, wszy i pluskwy doprowadziły do choroby – tyfusu. Żadnych lekarstw nie było. Wszystkie dzieci i matka zmarli na tę straszną chorobę w przeciągu jednego miesiąca. Zrozpaczony ojciec powiesił się na pasku od spodni na drzewie tuż obok wartowni.

Według pamiętnika Wojtyłły z około 200 przywiezionych do obozu osób zimę 1939/1940 i wiosnę roku 1940 przeżyło około 110.

Taturowie deportowani w okresie 1939-1941 #

Osmioletni Roman Wojtyło dojechał do obozu Borzowo 6. marca 1940 roku. Dwa dni wcześniej do specjalnej osady Kargowino w obwodzie Archangielskim przyjechał dziewiecioletni Ireneusz Tatur z Suchopola, także z terenów Rzeczypospolitej które sowieci zajęli we wrześniu 1939 roku.

Do specjalnej osady Kargowino (ros. Карговино) w rejonie Winogradowskim obwodu Archangielsiego przybyli 4. marca 1940 roku z Suchopola:

• Anton Tatur, syn Adama, ur. 1876 w Suchopolu w rejonie prużańskim, obwód brzeski.
• Antonina Tatur, corka Wincentego, ur. 1902 w Suchopolu w rejonie prużańskim, obwód brzeski, prawdopodobnie żona Antona Tatura wymienonego wyzej.
• Konstanty Tatur, syn Antoniego, ur. 1898 w Suchopolu w rejonie prużańskim, obwód brzeski.
• Halina Tatur, corka Konstantyna, ur. 1929 w Suchopolu w rejonie prużańskim, obwód brzeski.
• Ireneusz Tatur, syn Konstantego, ur. 1931 w Suchopolu w rejonie prużańskim, obwód brzeski.

Z Przedzielska w rejonie pruzanskim obwodu brzeskiego zostali zesłani do specjalnej osady Lipowik (ros. Липовик) w rejonie Jemieckim (ros. Емецкий) obwodu Archangielsiego:

• Waclaw Tatur, syn Antona, ur. 1909 w Przedzielsku
• Zofia Tatur, córka Piotra, ur. 1912 w Przedzielsku, prawdopodobnie żona Wacława Tatura wymiotnego wcześniej, przybyła do specjalnej osady Lipowik tego samego dnia co Wacław Tatur. Zofia zmarła w wiezieniu 3.9.1941 roku.
• Anton Tatur, syn Waclawa, ur. 1940, Predzielsk, przybył do specjalnej osady Lipowik tego samego dnia co jego ojciec Wacław Tatur.
• Anna Tatur, corka Waclawa, ur. 1936 w Przedzielsku, przybyła do specjalnej osady Lipowik tego samego dnia co jej ojciec Wacław Tatur.

Taturów wysłanych do radzieckich osad speciajnych i obozów w latach 1939-1941 było więcej:

• Anton Tatur, syn Michała, ur. 1914, (Rachowicze, rejon leniński, obwod pinski albo brzeski, raczej brzeski), zamieszkujacy w miejscu urodzenia, aresztowany 1940, skazany na 8 lat obozu pracy, sluzyl w Sevvostlagu regionie Kolyma.

• Wiktor Tatur, syn Franciszka, ur 1872, folwark Kołosowo ⁸¹, rejon stołpecki, ojciec lesnika, zalezny od syna, zamieszkały Барановичская обл., Столбцовский р-н, Парковщина, przybył 24.02.1940 логодская обл., Вожегодский р-н, Зеленоборский razem z żoną i synem, zmarł 25.08.1940. (Źródla: „Polscy osadnicy specjalni w rejonie Wołogdy”). Do obozu Zielenoborskiego (ros. Зеленоборский).

• Stanislaw Tatur, syn Wiktora wymienionego wyżej, ur. 1914 (Zastarje, Барановичская обл., Столбцовский р-н, Застарье) zamieszkaly Барановичская обл., Столбцовский р-н, Парковщина, wyslany, przybyl do specjalnej osady w obwodzie Wologdy (24.02.1940 прибыл на спецпоселение: Вологодская обл., Вожегодский р-н, Зеленоборский.), lesniczy, przybyl razem z ojcem i macochą (Zrodlo: „Polscy osadnicy specjalni w rejonie Wołogdy”)

• Kazimierz Tatur, syn Wincentego, ur. 1910, Lipnickie, parafia Howieżna, powiat nieświeski, województwo nowogrodzkie. zamieszkały w Hresnowszczyznie (w rejonie nieswiezskim, parafia Howieżna), aresztowany 1939, skazany jako agent polskiej policji na 8 lat obozu pracy, został zesłany do obozów pracy w rejonie Workuty (ros. Воркутапечлаг)

• Genadiusz Tatur, syn Stanislawa urodził się w roku 1943 w obozie Siwaki (ros. Сиваки) w rejonie Tygdinskim w obwodzie amurskim w którym przebywali jego rodzice. Ani o nim, ani o jego rodzicach nic więcej nie wiemy.

• Franciszka Tatur, córka Jana, ur. w Mikaszewiczach (rejon luniniecki, obwod brzeski), skazana 1940 na 5 lat obozu pracy, była w obozie Bernaul (ros. Барнаул) w Kraju Ałtajskim

Powyższa lista zawiera tylko osoby oficjalnie skazane i później rehabilitowane. Nie występują w niej wiec na przykład osoby zabite na Białorusi przez lokalnych komunistów. Rownolegle do deportacji na nowo okupowanych terenach, wykonywano takze czystki etniczne w terenach należących do państwa sowieckiego już przed radzieckim atakiem na Polskę. Na przykład, na bazie decyzji Politbiura z czerwca 1940 roku, wydano 23.6.1940 rozkaz NKWD Nr. 00761 dotyczący wysiedlenia z miasta i rejonu Murmańska osób narodowości fińskiej, norweskiej, niemieckiej, polskiej i innych. ⁸² W okresie tym został także zamordowany przez komunistów Roman Tatur z zaścianku Zastarje. ⁸³

Zbrodnie radzieckie na polskich jeńcach wojennych w okresie okupacji niemiecko-radzieckiej 1939-1941 #

Wiosna roku 1940 NKWD rozstrzelalo ponad 20 000 osób w tym ponad 10 000 wzietych do niewoli oficerow wojska polskiego i policji panstwowej w ramach tak zwanej zbrodni katyńskiej. Do dzisiaj nazwiska 3870 osób znajdujących się na tak zwanej Białoruskiej liście katyńskiej – liście obywateli polskich, którzy zostali skierowani transportami do więzień znajdujących się na terenie Białoruskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej, rozstrzelani i pochowani w nieznanym miejscu w okolicy Mińska – nie są znane, nie wiemy więc ilu wśród nich było Taturow.

Jednym z oficerów rozstrzelanych w ramach zbrodni katyńskiej poza Białorusią był wieziony poprzednio w obozie jenieckim w Starobielsku i zamordowany w Charkowie kapitan Piotr Woropaj-Hordziejewicz, inżynier, absolwent politechniki warszawskiej, weteran wojny roku 1920 w ktorej walczył w oddziale partyzanckim. Piotr Woropaj-Hordziejewicz urodzil sie 1. grudnia 1901 roku w Jaźwinach w powiecie słuckim, jako syn Piotra Woropaj-Hordziejewicza i Pelagii z Taturow. ⁸⁴ NKWD umożliwiało jeńcom wojenym pisanie listów do ich rodzin aby poznac miejsca zamieszkania rodzin jeńców. ⁸⁵ Po zamordowaniu Piotra Woropaj-Hordziejewicza, jego zona Helena oraz synowie Janusz, Lech i Zbigniew zostali zesłani do Kazachstanu.

Zbrodnie niemieckie w okresie okupacji niemieckiej 1941-1944 #

W lecie 1941 Niemcy zerwały pakt Molotow-Ribbentrop i zaatakowały państwo sowieckie. Wojska niemieckie w ramach akcji “Barbarossa” szybko zajely ziemie polskie zajęte przez związek radziecki w roku 1939, poczym wkroczyły do Białorusi która także została w ciagu kilku miesięcy zajęta. Ziemie polskie i bialoruskie znalazły się pod okupacja niemiecka aż do roku 1944.

Timothy Snyder, amerykański historyk specjalizujący się dziejami Europy Środkowej w książce “Bloodlands” zaznacza, że żaden kraj nie ucierpiał więcej pod okupacją niemiecką niż Białoruś. ⁸⁶ Szacuje się, że w czasie drugiej wojny światowej zginęło 20 procent przedwojennej ludności żyjącej na ziemiach białoruskich. ⁸⁷

Na temat Taturów, którzy przeżyli niemiecką okupacje Białoruskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej w latach 1941-1944 albo stali się jej ofiarami wiemy stosunkowo niewiele. Wiele członków rodu, którzy pod koniec lat 30-tych nadal żyli w Białoruskiej SSR i wschodnich ziemiach polskich anektowanych w przez państwo sowieckie po napadzie na Polskę w roku 1939, w roku 1941 już nie znajdowała się na terenach Białoruskiej SSR. Część stała się przed rokiem 1941 ofiarami represji radzieckich i została zamordowana albo deportowana na Syberię. O innych członkach rodu wiemy, że opuścili Białoruską SSR przed rokiem 1941 aby uniknąć represji przez państwo sowieckie. Jeszcze inni opuścili rodzinne strony aby walczyć przeciwko nazistom.

Sytuacja więźniów systemu Gułag po zerwaniu paktu Mołotow-Ribbentrop #

Zerwanie paktu Molotow-Ribbentrop przez Niemcy prawie natychmiastowo miało efekt na licznych Taturów znajdujących się w łagrach i osadach specjalnych systemu Gułag oraz innych więzieniach. Pierwszym dramatycznym ciosem dla dotkniętych nim więźniów był rozkaz wydany 22 czerwca 1941 zabraniający terminowego zwolnienia większości grup więźniów politycznych, którzy odpracowali swoje kary.

Dłuzsze godziny pracy, masowe egzekucje i kiepskie wyżywienie prowadziły do wyższej śmiertelności w latach 1941-1944. Według oficjalnych statystyk – najprawdopodobnie zaniżonych – 352 560 wiezniow stracilo życie w roku 1942 co odpowiadało około jednej czwartej wszystkich więźniów. W roku 1943 w łagrach systemu Gułag wedlug oficjalnych statystyk stracilo życie 267 826 więźniów, około jednej piątej wszystkich więźniów. ⁸⁸

Udział Taturow w Wojsku Polskim, Armii Krajowej i Armii Czerwonej #

W czasie II. wojny światowej wielu członków rodu walczyło przeciwko III. Rzeszy zarówno regularnym wojsku Polskim, w Armii Krajowej, jak i w armii radzieckiej.

Henryk Tatur, syn Zygmunta Tatura i Fabianny z domu Soroko, urodził się 26.7.1913 w zaścianku Zastarje. Był członkiem Armii Krajowej w której walczyl jako Feliks Godlewski. Także pod tym pseudonimem walczył w powstaniu warszawskim na Starym Mieście, Śródmieściu i kanałach. Po wyzwoleniu przez Amerykanów z niewoli niemieckiej został wcielony do Polskich Sił Zbrojnych i pełnił służbę we Włoszech, następnie przeniesiony do Edinburga. Po powrocie do Polski w roku 1947 ukończył studia chemii na Uniwersytecie Warszawskim i potem pracował w Instytucie Chemii Przemysłowej w Warszawie. ⁸⁹ Miał dwoje dzieci: córkę Ewe i syna Andrzeja. Ewa zostala inspektorem celnym. Andrzej został geologiem polarnym i pracował jako dyrektor Instytutu Biologii Antarktyki Polskiej Akademii Nauk, dyrektor Polskiej Stacji Antarktycznej im. Henryka Arctowskiego, oraz jako profesor Uniwersytetu Przyrodniczego w Lublinie.

Stanisław Tatur, syn Bolesława Tatura i Adeli z Zubowiczów, urodził się 9. maja 1913 roku w Nieświeżu. Z zawodu nauczyciel i porucznik wojska polskiego, padł w walce przeciwko siłom niemieckim w roku 1939. Miał jedno dziecko. Jego syn Stanisław został fizykiem i pracował jako profesor w Centrum Astronomicznym im. Mikołaja Kopernika Polskiej Akademii Nauk w Warszawie.

Piotr Tatur, syn Kosmy Tatura i Olympiady z Zalubowskich, ur. 12.7.1907, z zawodu geodeta, walczyl w Armii Czerwonej. Po roku 1942 ukończył przyspieszony kurs Akademii Inżynierii Wojskowej w Kujbyszewie i potem walczył przeciwko Niemcom w Armii Czerwonej, najpierw na froncie ukraińskim, potem kołó Wrocławia. Wojnę zakończył w randze majora. Po wojnie wrócił do Uzbekistanu gdzie pracował przed wojna. W Uzbekistanie pracował jako asystent, starszy wykładowca, docent i profesor w Taszkenckim Instytucie Nawadniania i Mechanizacji Rolnictwa. Brat Gienadija Tatura, kierownika Katedry Mechaniki Teoretycznej Białoruskiego Instytutu Politechnicznego w Mińsku.

Michal Tatur, syn Adolfa Tatura, ur. 1.1.1916 we wsi Jewsiejewicze w obwodzie mińskim. Wedle przekazów rodzinnych, w drugiej połowie lat 30. wstąpił do służby wojskowej i służył jako żołnierz Armii Czerwonej na Kaukazie. Po służbie ukończył szkołę wojskową w Gruzji. W roku 1939 został wcielony do Armii Czerwonej randze porucznika, jako dowódca plutonu. Zaginął w 1941 roku. Wzięty do niewoli niemieckiej, był w roku 1942 w obozie jenieckim pod Kamieńskiem. Po dwóch nieudanych ucieczkach, trzecia próba zakończyła się sukcesem i udało mu się przedostać na południe Polski. W roku 1944 wstąpił do odziału partyzanckiego aktywnego w północnej Słowacji, przemianowanego 1. września 1944 na specjalna brygadę partyzancka im. Klementa Gottwalda. W ramach tego oddziału był dowódca 1. kompanii sabotażowej. Zginął w bitwie 24 września 1944 r. nieopodal wsi Vikartovce. ⁹⁰

Wiktor Tatur, ur. w 1919, zamieszkały w Komi ASSR, syn Adama Tatura zeslanego w roku 1932 w ramach “rozkułaczenia”, zwalczył w Armii Czerwonej jako młodszy sierżant. Poległ 5.12.1943. Został pochowany w obwodzie Leningradzkim.

Wincenty Tatur urodził się w roku 1927 w zaścianku Zastarje. Po skazaniu jego ojca Władysława w roku 1929 na 10 lat pracy w kopalni uranu, aby ukryć przynależności do polskiej rodziny szlacheckiej, rodzina przemianowała Wincentego Wladyslawowicza na Wiktora Wladimirowicza. W roku 1944 Wincenty/Wiktor Tatur został powołany do Armii Radzieckiej, w której służył do roku 1951, miedzy innymi uczestniczył w wojnie radziecko-japońskiej. Po wojnie żył wraz z rodzina w Kolbczańskiej Słobodce w rejonie kliczewskim, gdzie pracował jako traktorzysta w kołchozie “Sowiecka Bialorus”.

Starszy brat wyżej wspomnianego Wincentego o imieniu Henryk, urodzony w roku 1913, został powołany do wojska 26 maja 1941 r. przez władzę rejonu kliczewskiego na front jako szeregowiec 502. batalionu budowlanego. W czerwcu tego samego roku dostał się do niewoli w rejonie Słucka. 20 marca 1945 został zwolniony z niewoli. Dalsze losy jego niestety nie są znane.

Jezelich chodzi o Taturow walczących z nazistowskimi Niemcami w Armii Czerwonej, było ich znacznie więcej. Na rosyjskojęzycznej stronie tatur.su, która jest także poświęcona naszemu rodowi można znaleźć tabele 90 osób o nazwisko Tatur, która walczyła w drugiej wojnie światowej w oddziałach sowieckich jak i listę osób o nazwisku Tatur odznaczonymi medalami.

Przesiedlenia lat 1944-1947 i okres powojenny na Bialorusi i Litwie #

Po drugiej wojnie światowej Polska utraciła około 48% powierzchni należącej do niej w roku 1939. W szczególności, Nieswiez i inne jej tereny należące do województwa nowogrodzkiego zostały częścią Białoruskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. Wilno – do którego niektórzy członkowie rodu uciekli przed NKWD w okresie 1939-41 – stało się wraz z okolicznymi ziemiami częścią Litewskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej.

Jeżeli chodzi o Białoruś, w latach 1944–1947, 535 284 osób uważających się za Polaków zgłosiło chęć przesiedlenia z Białorusi do Polski z czego 238 782 przesiedlono. W przeciwieństwie do sowieckiej republiki Ukrainskiej, komunistyczne władze Białorusi starały się ograniczyć przesiedlenia osób uważajacych siebie za Polakow z Białorusi do Polski argumentując np. ze osoby urodzone przed wojna na terenach które po wojnie znalazły się sowieckiej republice Białorusi nie mogą być Polakami (jus soli) niezależnie od pochodzenia (jus sanguinis). ⁹¹

Polityka komunistów litewskich była zróżnicowana. Jeżeli chodzi o ludność wiejską, większość Polaków, którzy w roku 1945 żyli w Litewskiej SSR nie było zobowiązani zarejestrować się jako Polacy w celu przesiedlenia. Tym którzy próbowali się zarejestrować i wyrażali chęć wyjazdu do Polski, często uniemożliwiano przesiedlenie, np. wymagając niemieckich dokumentów stwierdzających obywatelstwo polskie. Jeżeli wykluczymy z obszarów Litewskiej SSR Wilno, tylko jedna trzecia osób zarejestrowanych do ewakuacji zostało w końcu przesiedlonych. Całkowicie inaczej wyglądała sytuacja w Wilnie. Tutaj Polacy byli zobowiązani zarejestrować się w celu przesiedlenia i około 80 procent Polaków żyjących w Wilnie zostało przesiedlonych. ⁹²

System Gułag funkcjonował w państwie sowieckim także po zakończeniu wojny. Władimir Tatur, syn Adama, ur. 1917 Czaplice, rejon krasnoslobodski, obwod bobrujski), mieszkajacy w miejscu urodzenia, o wykształceniu średnim, pracujący jako kierowca, został aresztowań 5. kwietnia 1950 i 17 lipca 1950 skazany za zdrade ojczyzny na 15 lat obozu pracy, 5 lat pozbawienia praw oraz na konfiskate mienia. Sluzyl w obozie pracy w Krasnojarsku. Został zrehabilitowany 19. 6. 1986 roku.