Powstanie grupy ziemian zależnych w księstwie słuckim

Ziemianie zależni w księstwie słuckim #

Powstanie grupy ziemian zależnych w księstwie słuckim #

Nadania wielkoksiążęce #

W akcie z 1499 r. wielki książę litewski Aleksander Jagiellończyk zatwierdził kniaziowi Semenowi Michajłowiczowi Olelkowiczowi i jego potomkom Sluck i Kopyl “z kniezi i bojary […] z słuhami putnymi”. W ten sposób w księstwie słuckim powstała grupa bojarów – zwanych bojarami zależnymi – usuniętych spod władzy bezpośredniej wielkiego księcia, zależnych od kniaziów Olelkowiczów-Słuckich.

Wyjaśnia to różnicę pomiędzy bojarami zależnymi a innymi bojarami. Kim jednak była grupa ludności, określana jako bojarzy w owym okresie? W. Sienkiewicz w artykule Bojarzy-szlachta i ziemianie w dobrach prywatnych w Wielkim Księstwie Litewskim w pierwszej połowie XVI wieku wyjaśnia to następująco: 1

W pierwszej ćwierci XVI w. bojarami określano jedną wspólną grupę ludności, którą można by nazwać bojarami-szlachtą, pozostawiając dla tzw. ludzi prostych, pełniących służbę konną, okreslenie typu “sługa”. Pozostałe natomiast kategorie chłopstwa określano często ogólnie mianem “ludzi”. W spisie ludności smoleńskiej około 1488 r. pełniącej służbę konną, występuje wyraźny podział na kniaziów i bojarów oraz różnego typu sługi konne. Podobnie rzecz się ma w przywileju z 1509 r, dla Witebszczan. W dokumencie z 1520 r., dzielącym dobra miedzy trzech synów Mikołaja Radziwiłła, kanclerza litewskiego, występuje wyraźny podział na bojarów, czyli szlachtę, i sługi.

Inne drogi powstawania bojarów zależnych #

Nadania wielkoksiążęce – tak jak nadanie dla Olelkowiczów-Słuckich potwierdzone w 1499 roku – były tylko jedną z dróg powstawania bojarów zależnych w dobrach prywatnych. Znane są też przypadki sprzedaży ziemi przez uboższych bojarów prywatnym właścicielom, którzy ponownie nadawali tymże bojarom ich dawną ziemię “prawem lennym”. 2 Książę słucki Jerzy I Olelkowicz (zm. 1542) był znany z tego, że nie cofał się również przed zagrabianiem dóbr bojarskich, jednocześnie czyniąc im nadania w księstwie słuckim. 3 Innymi drogami zwiększania się grupy bojarów zależnych były nadawania ziemi przez księcia bojarom z zewnątrz księstwa jak i nadawanie ziemi miejscowym bojarom. 4 Znane są także przypadki kreowania przez magnatów bojarów zależnych z lokalnej ludności chłopskiej lub mieszczańskiej. W. Sienkiewicz w wyżej wspomnianym artykule przytacza przykład królowej Bony, która w księstwie Pińskim w 1526 r. nadała Łukianowi Poluchowiczowi i jego braciom przywilej uwalniający ich od służby “tiahłej”, przenosząc ich na służbę “wojenną” za wierne usługi przy strzeżeniu granic. Wraz z przeniesieniem na służbę wojenną Połuchowiczowie, weszli w grupę bojarów pińskich – w popisie bojarów pińskich z r. 1528 wspomniany wyżej Łukian Poluchowicz występuje jako Łukian Poluch z Sernik. Sienkiewicz zaznacza, że nawet jeżeli od strony prawnej trudno jest mówić o nadaniu w r. 1526 Połuchowiczom szlachectwa, gdyż Bona nie była uprawniona do tego rodzaju przywilejów, w praktyce stali się oni jednak szlachtą. 5

Ziemianie zależni #

W poszukiwaniu lepszych warunków życia, do rozległych i słabo zaludnionych ziem Wielkiego Księstwa Litewskiego, przybywała szlachta z Mazowsza i Podlasia, szczególnie licznie po unii lubelskiej w r. 1569. Część imigrantów kupowała lub otrzymywała ziemię na własność, biedniejsi już wówczas osiadali w dobrach magnackich i – podobnie jak bojarzy zależni – otrzymywali ziemię na prawie lennym, zwanym także prawem ziemskim. 6

W drugiej połowie wieku XVI, termin “ziemianin” zyskał popularność na Litwie, jako nowe pojęcie, pozwolające w wielkich majątkach magnackich wyraźniej odróżnić warstwę uprzywilejowaną – bojarów zależnych i przybyłą szlachtę polską mającą ziemie na prawie ziemskim – od sług putnych i pancernych, których w wieku XVI coraz częściej nazywano bojarami putnymi i bojarami pancernymi. 8

W księstwie słuckim – jak zaznacza A. Hryckiewicz w artykule naukowym poświęconym ludności wojskowej księstwa słuckiego – w drugiej połowie XVI wieku zarówno termin “bojar” jak i termin “ziemianin” były używane do określenia członków klasy feudalnej księstwa i często członkowie jednej i tej samej rodziny występowali zarówno na listach “bojarów” jak i na listach “ziemian”. 9 Równolegle w XVI wieku w księstwie słuckim używano słowa “bojar” w terminach takich jak “bojar pancerny” w stosunku do ludności służebnej zobowiązanej do różnego rodzaju służby konnej.

Pojęcia “bojar” i “ziemianin” w wieku XVII #

W XVII wieku słowo “bojar” ulega deprecjacji i w księstwie słuckim zaczyna sugerować niższy status społeczny niż słowo “ziemianin”. 10 Według Hryckiewicza, potomkowie większosci dawnych bojarów zależnych i potomkowie obcej szlachty osiadłej w księstwie słuckim znaleźli się w grupie nazywanej “ziemianie”, podczas gdy potomkowie reszty dawnych bojarów zależnych razem z potomkami dawnych sług putnych i pancernych stworzyli odrębną grupę o niższym statusie społecznym których nazywano po prostu “bojarami”. 11

Oczywiście zmiany te nie zachodziły z dnia na dzień i można znaleźć wiele dokumentów księstwa słuckiego z końca pierwszej połowy XVII wieku, w których słowa bojar i ziemianin są nadal stosowane wymiennie. Tak np. w przywileju z roku 1647 nadającemu czterem “ziemianom Starzyckim z Hrywca” pięć włók lasu w majętności starzyckiej, ci ziemianie zostają zobowiązani do powinności “przykładem drugich Bojar Hrywieckich”. 13