Powstanie grupy ziemian zależnych w księstwie słuckim #

W akcie z 1499 r. wielki książę litewski Aleksander Jagiellończyk zatwierdził kniaziowi Semenowi Michajłowiczowi Olelkowiczowi i jego potomkom Sluck i Kopyl “z kniezi i bojary […] z słuhami putnymi”. ¹ W ten sposób w księstwie słuckim powstała grupa bojarów – zwanych bojarami zależnymi – usuniętych spod władzy bezpośredniej wielkiego księcia, zależnych od kniaziów Olelkowiczów-Słuckich. ² Na Litwie struktury takie nie były rzadkością. ³

Znaczenie pojęcia ziemianin w księstwie słuckim w drugiej połowie XVI wieku #

Termin “ziemianin” zyskał popularność na Litwie w drugiej połowie wieku XVI. W wielkich majątkach magnackich pozwalał on wyraźniej odróżnić zobowiązaną do “służby ziemskiej” warstwę uprzywilejowaną – bojarów zależnych i przybyłą szlachtę polską mającą ziemie na prawie lennym – od sług putnych i pancernych, których w wieku XVI coraz częściej nazywano bojarami putnymi i bojarami pancernymi. ⁴

Ziemianie w księstwie słuckim składali się nie tylko z bojarów zależnych i szlachty przybyłej z Mazowsza i Polesia. Kniaziowie Olelkowiczowie także czynili nadania ziemskie w księstwie dla ziemian z zewnątrz księstwa. ⁵ Zdarzały się też przypadki kupowania ziemi od uboższych bojarów poza księstwem by potem ponownie nadać tymże bojarom ich dawną ziemię na prawie lennym albo – znany z tego był książę słucki Jerzy I Olelkowicz (zm. 1542) – zagrabianie dóbr bojarskich z jednoczesnymi nadaniami w księstwie słuckim. ⁶ Wreszcie znane są także przypadki kreowania ziemian przez kniaziów słuckich z mniej uprzywilejowanej grupy bojarów pancernych. ⁷

Zmiany w znaczeniu słowa bojar w XVII wieku #

W księstwie słuckim – jak zaznacza A. Hryckiewicz w artykule naukowym poświęconym ludności wojskowej księstwa słuckiego – w drugiej połowie XVI wieku zarówno termin “bojar” jak i termin “ziemianin” były używane do określenia członków klasy feudalnej księstwa i często członkowie jednej i tej samej rodziny występowali zarówno na listach “bojarów” jak i na listach “ziemian”. ⁹ To samo wymienne użycie słów bojar i ziemianin można zauważyć w wielu przywilejach, np. w przywileju Juregu Jurywicza Olelkowicza dla “ziemianina Jacka Lewkowicza”, zobowiązując go do “służby ziemskiej” tak “iako inszyje Boiary nasze”. ¹⁰

Jeżeli chodzi o majętność stażycką w której żyli Taturowie, te same zjawiska można zaobserwować jeszcze pod koniec pierwszej połowy XVI wieku. Tak np. w przywileju z roku 1647 nadającemu czterem “ziemianom Starzyckim z Hrywca” pięć włók lasu w majętności starzyckiej, ci ziemianie zostają zobowiązani do powinności “przykładem drugich Bojar Hrywieckich”. ¹¹

W drugiej połowie XVII wieku jednak słowo “bojar” uległo już wyraźnej deprecjacji i zaczyna sugerować niższy status społeczny niż słowo “ziemianin”. ¹² Hryckiewicz na przykład zauważa, że w dokumentach słuckiego sądu zamkowego w wieku XVII i XVIII ziemianie na ogół byli nazwani “panami” w przeciwieństwie do osób których w tym okresie określano jako bojarów.

Jezeli chodzi o majętność Starzycką w której żyli Taturowie, procesy te można np. zauważyć w “Verificatji Ziemian Starzyckich” z roku 1687 w której część osób nie uznanych za ziemian jest zobowiazana “pokońszczyzne sowito płacić” i “miód połowinny na dwór dawać”. ¹³

Wraz ze zmianą znaczenia słowa “bojar” zmienia się także grupa ludzi których określano jako bojarów – Hryckiewicz zauważa, że potomkowie wielu osób, które poprzednio byli nazywani “bojarami” w późniejszych dokumentach z XVII wieku są często określani już nie jako “bojarzy” lecz jako “ziemianie”. Według Hryckiewicza, potomkowie większosci dawnych bojarów zależnych i potomkowie obcej szlachty osiadłej w księstwie słuckim znaleźli się w grupie nazywanej “ziemianie”, podczas gdy potomkowie reszty dawnych bojarów zależnych razem z potomkami dawnych sług putnych i pancernych stworzyli odrębną grupę o niższym statusie społecznym których nazywano po prostu “bojarami”. ¹⁴