Przypisy i Marginalia #

“Powstanie grupy ziemian zależnych w księstwie słuckim " #

1. Zobacz W. Sienkiewicz, “Bojarzy-szlachta i ziemianie w Dobrach Prywatncyh w Wielkim Księstwie Litewskim w Pierwszej Połowie XVI wieku”, Zapiski Historyczne, Tom 48, Numer 4, s. 31-65. ↑

2. Zobacz W. Sienkiewicz, “Bojarzy-szlachta i ziemianie w Dobrach Prywatncyh w Wielkim Księstwie Litewskim w Pierwszej Połowie XVI wieku”, Zapiski Historyczne, Tom 48, Numer 4, s. 44. ↑

3. Anita Klecha, 2017, “Ksiestwo sluckie do konca XVI wieku”, Rocznik Bielskopodlaski, Tom XXV, strona 143. ↑

4. Zobacz AGAD 1_354_0_23_t.160 p.1_0030. ↑

5. Zobacz W. Sienkiewicz, “Bojarzy-szlachta i ziemianie w Dobrach Prywatncyh w Wielkim Księstwie Litewskim w Pierwszej Połowie XVI wieku”, Zapiski Historyczne, Tom 48, Numer 4, s. 46. Także kniaziowie Olelkowiczowie-Słuccy – którzy księstwo słuckie chętnie określali jako “państwo nasze” – w podobny sposób jak Bona niekiedy kreowali bojarów zależnych z najbardziej uprzywilejowanych grup chłopstwa. (Zobacz AGAD 1_354_0_23_t.159 p.2_0158 by znaleźć dokument używający zwrotu “państwo nasze” w stosunku do księstwa słuckiego.) Przykładem może być tutaj przywilej z roku 1527 przenoszący dwóch bojarów pancernych – najbardziej uprzywilejowanej grupy chłopstwa – na “posługę ziemską”. (Zobacz AGAD 1_354_0_25_4069_0039.) Ponieważ “Księga Praw Ziemiańskich Księstwa Słuckiego” zawiera tylko pojedyncze przywileje wydane przed rokiem 1580, nie jest jasne, na ile częste były tego typu przypadki. ↑

6. Jolanty Sikorska-Kulesza, “Deklasacja drobnej szlachty na Litwie i Białorusi w XIX wieku,” Oficyna Wydawnicza “Ajaks”, 1995. ↑

7. Piotr Borawski (1987), “Położenie prawne Tatarów w Wielkim Księstwie Litewskim” w “Lituano-Slavica Posnaniensa Studia Historia II”, Poznań, 1987, strona 203. ↑

8. Zobacz W. Sienkiewicz, “Bojarzy-szlachta i ziemianie w Dobrach Prywatncyh w Wielkim Księstwie Litewskim w Pierwszej Połowie XVI wieku”, Zapiski Historyczne, Tom 48, Numer 4, s. 31-65. ↑

9. Zobacz Грицкевич А. П. Хозяйственное и правовое положение военно-служилого населения в Слуцком княжестве в XVI–XVIII вв., Ежегодник по аграрной истории Восточной Европы, 1962 г. Минск, 1964, s. 243. Zdarzało się, że pojęcia “bojar” i “ziemianin” były stosowane do określenia członków klasy feudalnej księstwa w tym samym dokumencie. Tak, na przykład przywilej kniazia słuckiego Jurija Jurijewicza nadający “ziemianinowi Jacku Lewkowiczowi” ziemie wraz z poddanymi w siele Bołotczycach zaznacza, że w przypadku nadanej ziemi chodzi o “ziemlu bojarskuiu” po niejakim Hryhorze Kozarynie Matwiejewiczu i jednoczesnie zobowiązuję Lewkowicza do “służby ziemskiej” tak jak “inszyje Boiary naszy”. Zobacz AGAD 1_354_0_23_t.159 p.2_0064. ↑

10. Hryckiewicz na przykład zauważa, że w dokumentach słuckiego sądu zamkowego w wieku XVII i XVIII ziemianie na ogół byli nazwani “panami” w przeciwieństwie do osób których w tym okresie określano jako bojarów. Wraz ze zmianą znaczenia słowa “bojar” zmienia się także grupa ludzi których określano jako bojarów – Hryckiewicz zauważa, że potomkowie wielu osób, które poprzednio byli nazywani “bojarami” w późniejszych dokumentach z XVII wieku są często określani już nie jako “bojarzy” lecz jako “ziemianie”. ↑

11. Zobacz Грицкевич А. П. Хозяйственное и правовое положение военно-служилого населения в Слуцком княжестве в XVI–XVIII вв., Ежегодник по аграрной истории Восточной Европы, 1962 г. Минск, 1964, s. 243. ↑

12. Zobacz AGAD 1_354_0_25_4069_0035. ↑

13. We wspomnianym przywileju z roku 1647 – wydanym rok po inwentarzu starzyckim z roku 1646 – czytamy ‘Przęto wymierzywszy Włók Pięć tego Boru daie na rozrób Ziemianon Starzyckim, mianowicie – Kupjanowi Rusakowiczowi, Janowi Kłoczkowi, Lawrynowi Maciszewskiemu, na Hrywcu Mieszkającym <…> y Słobody do Lat trzech pozwalam, po których Płatę i inną powinność do Dworu Starzyckiego przykładem drugich Bojar Hrywieckich powinni bedą płacić.” Stwierdzenie w stosunku do wymienionych ziemian z Hrywca, że będą musieli “przykładem drugich bojarów Hrywieckich’ płacić sugeruje, że słowa ‘bojar’ i ‘ziemianin’ były tutaj stosowane wymiennie – tym bardziej, ze w inwentarzu starzyckim z roku 1646 mieszkańcy Hrywca byli określeni jako ziemianie a nie bojarzy. Źródło: AGAD 1_354_0_25_4069_0043. ↑

14. Zobacz AGAD 1_354_0_25_4069_0035. ↑

“Struktura układu lennego w XVI wieku” #

15. Zobacz W. Sienkiewicz (1983): “Bojarzy-szlachta i ziemianie w Dobrach Prywatncyh w Wielkim Księstwie Litewskim w Pierwszej Połowie XVI wieku”, Zapiski Historyczne, Tom 48, Numer 4, s. 31-65. ↑

16. Jolanty Sikorska-Kulesza, “Deklasacja drobnej szlachty na Litwie i Białorusi w XIX wieku,” Oficyna Wydawnicza “Ajaks”, 1995. (ISBN 83-85621-37-7). Zobacz tez W. Sienkiewicz, Ziemianie zależni w Wielkim Księstwie Litewskim odpolowy XVI do polowy XVIII wieku., Warszawa 1982. ↑

17. Wyjątkiem są bardzo nieliczne przywileje zwalniają nadanego także od obowiązku służby wojennej za specjalne usługi – przykładem tutaj może być przywilej z roku 1585 nadający ziemianinowi za zaslugi jego ojca nieboszczyka 10 włók ziemi “uwalniając go od posług wszelakich, tak woiennych iako y innych różnych grodowych nam powinnych, wolnym go czynimy”. Źródło: AGAD 1_354_0_23_t.159 p.2_0045. ↑

18. Różnice te w kontekście księstwa słuckiego są widoczne w przywileju z roku 1527, przenoszącym dwóch bojarów pancernych na “posługę ziemską”. Przywilej ten wymienia szereg obowiązków – np. “robienie tłok” (tradycyjnej pomocy przy żniwach), “roboty wsiakoje jako Orati Zati Kositi”, oraz sypanie “Hrebli u Młynów” – jakie ci bojarzy pancerni dotychczas mieli i z których wraz z przeniesienie na posługę ziemską zostali zwolnieni. Zobacz AGAD 1_354_0_25_4069_0039. ↑

19. Zobacz Konstanty Górski, “Historia jazdy polskiej”, 1894, strona 67-68. Według Górskiego używanie nadal łuków, broni typowo tatarskiej było związane z tym że łuki w przeciwieństwie do broni palnej można było skutecznie używać z tylnych szeregow. ↑

20. Zobacz AGAD 1_354_0_23_t.159 p.2_0064. ↑

21. Zobacz AGAD 1_354_0_23_t.159 p.2_0158, 1_354_0_23_t.160 p.1_0009, 1_354_0_23_t.160 p.1_0029, 1_354_0_23_t.159 p.2_0067. ↑

22. Zobacz np, przywilej Jerzego Olelkowicza dla Kozarynów z roku 1583 (AGAD 1_354_0_23_t.159 p.2_0158). Zobacz także 1_354_0_23_t.159 p.2_0067. ↑

23. Zobacz AGAD 1_354_0_23_t.159 p.2_0157. Zobacz też AGAD 1_354_0_23_t.160 p.1_0009. ↑

“Zmiany w strukturze układu lennego w XVII wieku” #

24. Zobacz np. w przywileju Janusza Radziwiłła z roku 1612 dla Stefana Mochortowicza i Jana Czerepińskiego (AGAD 1_354_0_23_t.159 p.2_0151) w którym czytamy, że ci powinni płacić do skarbu “w każdym roku na Św. Marcina Litewskich Kop 4 a innych powinności nie powinni bedą płacić”, Zobacz też AGAD 1_354_0_23_t.159 p.2_0188, 1_354_0_23_t.159 p.2_0225, 1_354_0_23_t.159 p.2_0096 i 1_354_0_23_t.159 p.2_0210. ↑

25. AGAD 1/354/0/23/159p2/0008. ↑

26. Najstarszy syn także odziedziczał od ojca konia z rynsztunkiem oraz przynajmniej jedna czwartą majątku ruchomego. ↑

27. Na ile reforma Bogusława Radziwiłła była egzekwowana nie wiemy, ale nowe zasady dziedziczenia ziemi obowiązały w księstwie Kopylsko-Słuckim jeszcze długo po jego śmierci w roku 1669 – przynajmniej do roku 1731. W “Sporządzeniu Ziemian na konną służbę Księstwa Słuckiego i Kopylskiego” przez Gubernatora y Komisarza Generalnego księstwa Kopylsko-Słuckiego z roku 1731, odwołując się do “dawnych Praw y ustaw” w paragrafie 17 stwierdza, że “Grunt ziemański między Bracią wpodział nie idzie, ale tylko iednemu Synowi sposobnemu do usługi Zamkowej należeć ma”. Źródło: AGAD 1-354-0-23-t159p2-0037. ↑

28. AGAD 1/354/0/23/159p2/0008. ↑

29. Dotyczyło to tylko gruntu lennego – według paragrafu 36 jeżeli ziemianin posiadał prócz gruntu lennego inne, tymi mógł dysponować w Testamencie wedle swojej woli. ↑

30. Przywileje za czasów Olelkowiczów słuckich nie tylko nie wymieniają takiego obowiązku. Na dodatek z przywilejów danym Tatarom – zobacz np. przywilej Simeona Olelkowicza z roku 1584 dla Tatarów w zaścianku Rymie – zwalniających Tatarów z obowiązku jeżdżenia z listami i zobowiązujący ich do “powinności jako Nasi Ziemianie” jest jasne, ze jeżdżenie z listami nie było czymś co ziemianie robili. ↑

31. AGAD 1_354_0_23_t.159 p.2_0210. ↑

32. A. Jabłonowski “Polska XVI wieku, Tom VI, część III-cia,” Warszawa, 1910, str. ↑

“Koniec ziemiaństwa zależnego” #

33. Witold Sienkiewicz “Bojarzy-szlachta i ziemianie w dobrach prywatnych w Wielkim Ksiestwie Litewskim w pierwszej polowie XVI wieku,” Zapiski Historyczne, Tom XLVIII, 1984, Zeszyt 4. ↑

34. Andrzej Zajaczkowski “Szlachta Polska”, Semper, Warszawa, 1993, strona 44. Także strony 56-57. ↑

35. AGAD 1_354_0_7_596_26_56548693. ↑

36. Stanislaw Kutrzeba w “Historja Ustroju Polski. Tom 2: Litwa.”. ↑

37. Jolanty Sikorska-Kulesza, “Deklasacja drobnej szlachty na Litwie i Białorusi w XIX wieku,” Oficyna Wydawnicza “Ajaks”, 1995, str. 62-63. Sikorska-Kulesza zaznacza także, że prawo rosyjskie nie znało pojęcia czynszu wieczystego. Dla sądów rosyjskich problemem było rozróżnienie nadania czynszowego (dawnego nadanie na prawie lennym) od innych form czasowego i zwrotnego użytkowania ziemi, zwłaszcza że „czynszownik żadnego dokumentu nie posiadał i miał sobie niemal za punkt honoru polegać wyłącznie na słowie”. ↑

38. Jolanty Sikorska-Kulesza, “Deklasacja drobnej szlachty na Litwie i Białorusi w XIX wieku,” Oficyna Wydawnicza “Ajaks”, 1995, str. 62. ↑