Ziemianie zależni w księstwie słuckim #

Zmiany w strukturze układu lennego w XVII wieku #

Układ społeczny na Litwie #

Jak opisuje Stanislaw Kutrzeba w “Historja Ustroju Polski. Tom 2: Litwa” pomimo uznanej zasady równości szlacheckiej, istniejące na Litwie struktury prowadziły do coraz większego podporządkowania szlachty zależnej żyjącej w latyfundiach magnackich:

Układ jednak spoleczny i gospodarczy, tak różny od układu w Koronie zapewnial nadal na Litwie przewagę warstwie magnackiej, choc prawnie nie wyrożniala się z masy szlacheckiej. Na ich olbrzymich dobrach siedziała drobna szlachta, tytulem dzierzawy, lenna lub innym korzystając z wydzielanej im ziemi. Stosunki tej szlachty okreslali panowie litewscy nawet w osobnych aktach, jakby ustawach, n.p. “Postanowienie lennosci ziemskiej w ksiestwach sluckim i kopylskim” ks. Boguslawa Radziwilla z roku 1662. Zawisłosc gospodarcza pociągała – mimo uznanej zasady równości szlacheckiej – podporzadkowanie szlachty, która nie mogla utrzymać swej samoistności.

Podporządkowanie szlachty żyjącej w latyfundiach magnackich w praktyce oznaczała, że magnaci mogli obciążać ziemian dodatkowymi opłatami i obowiązkami oraz ograniczać ich prawa. W księstwie słuckim w XVII wieku sytuacja ziemian fundamentalnie pogorszyła się pod kilkoma względami.

Zmiany na początku wieku XVII #

W roku 1600 wraz z ręką Zofii Olelkowiczówny księstwo słuckie przeszło w posiadanie Janusza Radziwiłła. O ile wydane przez Olelkowiczów w XVI wieku przywileje jako jedyny obowiązek ziemian wymieniają służbę wojenną, przywileje wydane przez Radziwiłłów po roku 1600 wspominają coroczne opłaty, które ziemianie mieli płacić każdego roku na św. Marcina do skarbu książęcego. ²⁴ Z dokumentów majętności starzyckiej księstwa słuckiego z roku 1669 wiemy, że w roku 1669 wszyscy ziemianie starzyccy już byli zobowiązani do płacenia tych corocznych opłat.

Zmiany prawa dziedzicznego przez Bogusława Radziwiłła w roku 1662 #

W roku 1662 książę słucki i kopylski Bogusław Radziwiłł – znany jako antagonista głównego bohatera w “Potopie” Henryka Sienkiewicza – wydał “Postanowienie lennosci ziemskiej w ksiestwach sluckim i kopylskim”. ²⁵ W dokumencie tym ziemianom miedzy innymi odebrano prawo rozdzielania posiadanego gruntu w testamentach – od roku 1662, cały grunt należący do ziemianina wraz ze wszystkimi chłopami pańszczyźnianymi na niej żyjącymi, po śmierci ziemianina mial otrzymac najstarszy syn. ²⁶ Można przypuszczać, że reforma Bogusława Radziwiłła, dla młodszych synów ziemian stwarzała dodatkową zachętę aby opuścić majątki ojców. ²⁷ Kiedy z śmiercią Bogusława Radziwiłła w roku 1669 i jego córki Ludwiki Karoliny Radziwiłł w roku 1695 wygasła linia Radziwiłłów, która rządziła księstwem słuckim, naturalnym miejscem do zrobienia kariery prawdopodobnie był dwór Radziwiłłów w Nieświeżu, stolicy sąsiadującego księstwa nieświeskiego. Liczni członkowie naszego rodu osiedli się na początku XVIII wieku w księstwie nieświeskim i innych terenach na których Taturowie poprzednio nie zamieszkiwali.

Inne nowe obowiązki ziemian wprowadzone w XVII wieku przez Radziwiłłów #

W wieku XVII Radziwiłłowie wprowadzili dla ziemian też obowiązek jeżdżenia z listami i obowiązek oddawania jednej dziesiątej produkowanego miodu.

Jeżeli chodzi o obowiązek jeżdżenia z listami to w dokumentach majętności starzyckiej z roku 1669 – a wiec za rządzenia Bogusława Radziwiłła – czytamy że ziemianie są zobowiązani “z Listami gdy będzie potrzeba ukazywała do Warszawy lub y dalej jeździc”. Obowiązek jeżdżenia z listami był nowy i nie istniał za czasów Olelkowiczów. ³⁰ Za czasów panowania Janusza Radziwiłła (1600-1620), ziemianie co “z Listy ieżdżą” byli wolni od rocznych opłat na rzecz książęcego skarbu i musieli płacić tylko “pobory na Seymie uchwalone”. ³¹

Wprowadzenie obowiązku jeżdżenia z listami jest interesujący ponieważ trudno sobie wyobrazic że rzeczywiście duży procent ziemian był potrzebny do przewożenia listów. Aleksander Jabłonowski opisuje jak w XVI wieku Radziwiłłowie obdarowani ziemiami na Podlasiu “zastając w ich obrębie hospodarskich bojarów-ziemian, usiłowali zamienić ich na własnych bojarów-poddanych”. ³² Służba putna – czyli jeżdżenie z listami – była tradycyjnie obowiązkiem sług putnych, nazywanych w XVI wieku także bojarami putnymi. Bojarzy putni – czyli poddani posyłani w drogę z listami – należeli do grupy ludności służebnej, którą Jabłonowski nazywa “bojarami-poddanymi”. Wydaje się możliwe, że nakładanie przez Radziwiłłów w XVII wieku na ziemian księstwa słuckiego obowiązków tradycyjnie utożsamianych z grupami o niższym statusie społecznym miało podobny charakter jak opisana przez Aleksandra Jabłonowskiego polityka Radziwiłłów na Podlasiu.