Taturowie w księstwie słuckim kniaziów Olelkowiczów w XVI wieku

Księstwo słuckie było położone w województwie nowogródzkim Wielkiego Księstwa Litewskiego i uchodziło za największe księstwo alodialne Rzeczypospolitej Obojga Narodów.¹

Kniaziowie Olelkowiczowie-Słuccy otrzymali księstwa słuckie i kopylskie jako dziedziczne władztwa na przełomie XIV i XV wieku. Wraz z rozwojem Słucka i przeniesieniem tam ośrodka władzy całe terytorium zaczęto określać jako księstwo słuckie.² Olelkowiczowie, którzy księstwo słuckie określali jako “państwo nasze”, władali nim niemal niezależnie aż do końca XVI stulecia. Po śmierci ostatniego męskiego przedstawiciela rodu, księstwo w roku 1592 przypadło Zofii Olelkowiczównie i po jej małżeństwie z Januszem Radziwiłłem w 1600 roku przeszło w ręce Radziwiłłów birżańskich.

W połowie XVI wieku w księstwie słuckim było blisko sto rodzin ziemiańskich. Ziemianie w zamian za posiadane ziemie byli zobowiązani do konnej służby wojennej i w XVI wieku stanowili ważną cześć siły militarnej księstwa. Na przykład, według źródeł historycznych, z 477 koni jakie kniaź słucki wystawił w popisie w 1567 roku, znaczna część była osadzona ziemianami słuckimi.³

Ziemie Taturów w księstwie słuckim w XVI wieku

W drugiej połowie XVI wieku Taturowie mieli ziemie na prawie lennym nad rzeką Wynią, w północno-zachodniej części księstwa słuckiego – w Puszczy Starzyckiej oraz bezpośrednio przy miasteczku Słobodka, które w dokumentach z XVI wieku było jeszcze nazywane miastem Mieleckich lub miasteczkiem Mielczyk.⁴ W tych obszarach leżało też gniazdo rodzinne rodu, powstały w XVII wieku zaścianek Tatury, usytuowany przy ujściu Wyni do Łoszy, w którym Taturowie zamieszkiwali aż do XX wieku.

Dwa najstarsze znane oficjalne dokumenty wspominające ziemie Taturów nad rzeką Wynią w Puszczy Starzyckiej, to przywilej z roku 1589 dla Wasyla Tatura od kniazia Jana Siemona Olelkowicza na 5 włók ziemi oraz dokument z 1597 roku o nadaniu ziemskim na 5 włók ziemi dla Urbana Ostreyki, którego ziemie także leżały nad rzeką Wynią i sąsiadowały z “gruntami Taturów”.⁵

Niestety stworzona w XVII wieku Księga Praw Ziemiańskich Księstwa Słuckiego zawiera niewiele przywilejów z wieku XVI i tylko pojedyncze wystawione przed rokiem 1580.⁶ W związku z tym, jeżeli chodzi o większość ziem które Taturowie mieli w pierwszej połowie XVII wieku nad rzeką Wynią w majętności starzyckiej księstwa słuckiego – było to 15 włók zobowiązujące ich do wystawienia 3 koni na posługę wojenną – nie wiemy kiedy Taturowie je dokładnie otrzymali.⁷

Nadanie ziemskie dla Wasyla Tatura od księcia słuckiego Jana Siemona Olelkowicza

Najstarszy znany oficjalny dokument wspominający ziemie należące do Taturow, którego zachowała się kopia w aktach księstwa słuckiego to przywilej z roku 1589 dla Wasyla Tatura od kniazia Jana Siemona Olelkowicza na 5 włók ziemi.⁸

W dokumencie tym książę Jan Siemion Słucki oznajmia “yż czyniąc my nagrodę zasług […] które on nam w domu naszym przez czas niemały wiernie i pilnie oddawał” dał “urodzonemu Wasylu Taturze, strzelcu naszemu” nadanie ziemskie. W przywileju Wasyl Tatur otrzymał: (i) “zaścianek w Puszczy naszej Starzyckiej nazywaiący Szyłowszczyzna y ostrowek leżący wiednym obrębie nad rzeką Wynia […] włók dwie” (ii) “przy temże zaścianku przysienie iemuż daliśmy morgów pięć ziemi godnej rolnej y jamożec z drzewem bartnym” oraz (iii) “w miasteczku Mielczyku ziemi włók dwie y morgów pięć też ze wszelakiem należnościami y pożytkami oney także z ziemią bartną nazywaną Koseinkowszczyną y Kołowaczowszczyną w puszczy naszej Starzyckiej miedzy Piaseczną y Pyreszowem narożnych uroczyszczach” oraz (iv) wolność i pozwolenie by “wchodzić do rzeki Łoszy łowić ryby napożytek swój”. O nadanych ziemiach czytamy, że “ma y wolen jest y będzie strzelec nasz Wasyl Tatur żona synowie y potomkowie ych dzierżeć y z onych wszelakich pożytków według woli swey używać przywłaszczać y przybawiać”. W zamian Wasyl Tatur i jego potomkowie zostali zobowiązany by w czasie wojny “koń ieden po kozacku stawiać” i od czasu nadania przez dziesięć lat pełnić “iako wynidzie wola temu miasteczku naszemu Mielczykowi” zaznaczając, że “a nadto żadnej powinności jako y dani miodowej nam do skarbu naszego pełnić nie ma y nie będzie powinien”.

Poza nietypowym zapisem o dziesięcioletnim obowiązku w stosunku do miasteczka – zapewne związanego z faktem ze część nadanych ziem należała do miasteczka – przywilej jest typowy jeżeli chodzi o nadania przez kniaziów Olelkowiczow-Sluckich w drugiej połowie XVI wieku dla ziemian księstwa słuckiego. Ziemianie otrzymywali ziemie “na prawie ziemskim”. W zamian za ziemie wystawiali jednego konia z jeźdźcem na potrzebę księcia z każdych pięciu włók. Otrzymane ziemie mogli odziedziczyć ich żony i potomkowie. Różnili się od mniej uprzywilejowanych grup ludności służebnej pełniących konną służbę wojenną – takich jak bojarzy putni czy pancerni – w tym że żadnych dalszych obowiązków poza służbą wojenną nie mieli. Prawa do łowienia ryb w przyległych rzekach i produkcji miodu w lasach wspomniane w przywileju także było typowe dla ziemian. Dokument wystawiony w roku 1597 dla Urbana Ostreyko, ziemianina księstwa słuckiego, który także otrzymał 5 włók ziemi nad rzeką Wynią i był sąsiadem Taturów, również wymienia drzewo bartne i łowienie ryb w rzece.⁹

Słowo strzelec występujące w przywileju, w XVI wieku określało osobę uczestniczącą w organizowanych przez kniazia polowaniach i zajmujący się ochroną pańskich lasów. Termin “urodzony” zaś był używany w stosunku do osób pochodzących z szlachty drobnej lub średniej. Pomimo, że informacje na temat służby dworskiej na dworze Olelkowiczów są fragmentaryczne, znane są inne przykłady szlachciców, którzy za wierną służbę myśliwską otrzymywali nadania ziemskie w latach 80-tych XVI wieku. W artykule Dwór i słudzy książąt słuckich od końca XV do lat 80. XVI wieku Anastazja Skiepjan np. podaje przykład Stanislawa Lewarowskiego, szlachcica i myśliwego w służbie Olelkowiczów, który za wierną służbę w roku 1582 otrzymał od książąt słuckich zaścianek Jakowszczyzna.¹⁰

Inne dokumenty zawierajace informacje o ziemiach należących do Taturów w XVI wieku

W przypadku dokumentu zawierającego tekst wyżej wspomnianego przywileju, chodzi o kopie z wypisu z ksiąg sądu grodzkiego nowogródzkiego znajdującą się aktach księstwa słuckiego zawierających prawa ziemian. Zastanawiający jest fakt, że podana w części dokumentu napisanej w języku staroruskim data aktykacji - wniesieniu w księgi sądowe przez Wasyla i Martina Tatura – jest rok 1588. Oczywiste jest, że przywilej wystawiony dla Wasyla Tatura w roku 1589 – część staroruska także wymienia rok 1589 jako rok otrzymania przywileju – nie mógł być wniesiony do ksiąg sądowych już w roku 1588. Także inne informacje w części staroruskiej dokumentu są niezgodne z podaną datą aktykacji: w roku 1588 Heronim Chodkiewicz określony w części staroruskiej jako pan wileński i opiekun księżny słuckiej nie został jeszcze ani kasztelanem wileńskim (rok 1595) ani opiekunem Zofii Olelkowiczowny (rok 1592), a wspomniany jako wojewoda nowogrodzki i osoba żyjąca Teodor Skumin został wojewodą nowogrodzkim dopiero w roku 1595. Z informacji zawartych w staroruskiej preambule dokumentu wynika, że aktykacja do ksiąg nowogrodzkich musiała nastąpić w okresie 1595-1618.¹¹ Oczywiście, jeżeli data aktykacji została przepisana niedokładnie przy kopiowaniu części staroruskiej dokumentu z ksiąg sadowych – np. 1588 zamiast 1598 – istnieje możliwość, że dokument może zawierać dalsze błędy lub niedokładności w samym tekście przywileju.

Pomimo że nie można ich wykluczyć, wskazówek na takie dalsze niedokładności jednak nie ma. Według oceny współczesnego historyka będącego specjalistą w tej tematyce, treść nadania jest dość zwykła i wiarygodna, a styl zgodny ze stylem dokumentów ostatnich Olelkowiczów. Na dodatek, późniejsze dokumenty sporządzone przez administrację Radziwiłłowską księstwa nieświeskiego wspominają zarówno nadania ziemskie dla Taturów w majętności starzyckiej od kniaziów Olelkowiczów-Słuckich jak i dokumenty potwierdzające szlachectwo członków rodu pochodzące od księcia Jana Symeona Słuckiego, ostatniego męskiego przedstawiciela rodu Olelkowiczów-Słuckich, który zmarł w roku 1592.¹²

Także dokument z roku 1597 dotyczący nadania ziemskiego dla ziemianina Urbana Ostreyko wymienia sąsiadujące “grunta Taturów” przy opisie ziem nadanych Urbanowi Ostreyko nad Rzeką Wynią w Puszczy Starzyckiej.¹³

Informacje o ziemiach Taturów zarówno w kopii przywileju dla Wasyla Tatura z roku 1589 jak i dokumencie dla Urbana Ostreyki z roku 1597 są zgodne z ziemiami, które Taturowie mieli w pierwszej połowie XVII wieku i które są bardziej szczegółowo opisane w dokumentach z XVII wieku.

Dalsze informacje dotyczące początków rodu w innych źródłach

Więcej informacji o powstaniu grupy ziemian zależnych i o strukturze układu lennego można znaleźć w części naszej strony poświeconej ziemianom zależnym. Piotr Borawski, polski historyk który o Tatarach w Wielkim Księstwie Litewskim napisał trzy książki oraz szereg artykułów naukowych, w artykule Szlachta Litewsko-Polska pochodzenia tatarskiego wymienia Taturów jako przykład rodziny kresowej z Nowogródczyzny która w XIX wieku była uważana za polską, ale prawdopodobnie miała pochodzenie tatarskie.¹⁴ Więcej informacji o tezie Borawskiego i osadnictwie Tatarów przez kniaziów Olelkowiczów-Słuckich w XV i XVI wieku można znaleźć tutaj. Naszemu rodowi jest poświęcony drugi rozdział w trzecim tomie kroniki szlachty białoruskiej Anatola Steckiewicza-Czeboganowa."¹⁵ W porównaniu z informacjami na naszej stronie, wczesna historia naszego rodu w książce Steckiewicza-Czeboganowa jest bardziej chwalebna – tam żyjący w XVI wieku Bazyli Tatur jest nie strzelcem uczestniczącym w łowach, a skarbnikiem orszańskim i pułkownikiem rajtarskim wojsk litewskich – lecz oparta na mniej wiarygodnych źródłach.