Taturowie w księstwie nieświeskim i innych regionach w XVIII wieku

Po śmierci Ludwiki Karoliny Radziwiłłówny w roku 1695, prawa do księstwa słuckiego rościł zarówno jej mąż książę neuburski Karol Filip Wittelbach jak i szereg rodzin magnackich. Po wielu perturbacjach księstwo przeszło w ręce Radziwiłłów nieświeckich w latach 30-tych XVII wieku.

Jak wspominaliśmy wcześniej, wiek XVII nie był dla ziemian w księstwie słuckim wiekiem pomyślnym: obciążano ich coraz większymi powinnościami i ograniczano ich prawa, a liczne wojny – szczególnie wojna polsko-rosyjska (1654–1667) – przyniosły ze sobą zarówno straty ludzkie wśród samych ziemian służących w chorągwiach ziemiańskich, jak i zniszczenie, wyludnienie i upadek gospodarczy całego regionu. Spory o kwestie komu przypadnie księstwo w okresie 1695-1730, także nie służyły ziemianom — kolejni właściciele w tym okresie dążyli raczej do szybkiego zysku niezależnie od długotrwałych efektów na księstwo i żyjących tam ziemian. Fakt, że w tym czasie Słuck nie był już siedzibą i ośrodkiem władzy jednego z najpotężniejszych rodów magnackich Rzeczypospolitej, prawdopodobnie sprzyjał masowym nadużyciom w stosunku do ziemian słuckich przez wojska polsko-litewskie w pierwszych latach wojny północnej (1700–1721) – dokumenty z roku 1703 i 1704 wymieniają liczne przykłady w których ziemianie zostali bici aż do śmierci a żony ziemian ofiarami gwałtów.³³

Można przypuszczać, że wszystkie te czynniki przyczyniły się do exodusu znacznej ilości ziemian oraz innych grup ludności z księstwa słuckiego, jaki nastąpił pod koniec XVII i na początku XVIII wieku. W spisie złożonym w roku 1704 do ksiąg nowogrodzkich w związku z “uciskami” chorągwi polsko-litewskich w pierwszych latach XVIII wieku, znajdujemy wymienionych imiennie ponad 250 ziemian księstwa słuckiego którzy “domy porzuciwszy, z zonami i dziećmi precz poszli”.³⁴

Exodus ziemian z majętności starzyckiej na przełomie XVII i XVIII wieku

Majętność starzycka w której żyło wielu Taturów była silnie dotknięta jeżeli chodzi o odpływ ludności ziemiańskiej z księstwa słuckiego. Jeżeli chodzi o samą okolicę ziemiańską Hrywiec, w której znajdowało się gniazdo rodowe Tatury, wyżej wymieniony dokument z roku 1704 wymienienia aż 28 ziemian, którzy domy porzuciwszy z żonami i dziećmi “precz poszli”, w tym trzech Taturów: Wasyla, Stefana i Bazyliego.³⁵

Poza Stefanem, Bazylim i Wasylem Taturem z Hrywca, ten sam dokument wymienia wśród ziemian z innych zaścianków, którzy opuścili księstwo wraz z rodzinami także Iwana Taturowicza i Jana Taturę.³⁶

Osadnictwo w księstwie nieświeskim w pierwszej połowie XVIII wieku

W roku 1709 Gabryel Tatur razem z Janem Ćwirko otrzymał od Karola Stanisława Radziwiłła, kanclerza wielkiego litewskiego i ordynata Nieświeskiego przywilej na zaścianek Strycharowszczyzna w księstwie nieświeskim.³⁷ Strycharowszczyzna jest położona około 7.5 km od zamku nieświeskiego. W niektórych poźniejszych dokumentach była traktowana jako cześć zaścianku Holowszczyzna.

Przed rokiem 1740 dalsi członkowie rodu osiedlili się w innych zaściankach księstwa Nieświeskiego gdzie także trzymali ziemię na prawie ziemiańskim: Jan Tatur i Jakub Tatur osiedli w Pleszewiczach,³⁸ Michal Tatur w Kaczanowiczach, [Jerzy Tatur][ks-9] i Hryhory Tatur w Zaturji, a Stefan Tatur w zaścianku Pudsackim.³⁹.

W przypadku kilku Taturów którzy osiedli w księstwie nieświeskim na początku XVIII wieku Indagacye i Werifikacye w Zasciankach Nieświeskich tak Gruntów jakoteż Szlachectwa z roku 1736-1737 zawierają informacje, że Taturowie ci przenieśli się do księstwa nieswieskiego z księstwa słuckiego. Jeżeli chodzi o resztę, są wpisy, że są “starożytnymi ziemianami” którzy “produkowali dokumenta szlachectwa swego” ale nie ma informacji skąd przybyli.⁴⁰ Ponieważ w roku 1687 jeszcze żadnych Taturów wśród ziemian księstwa nieświeskiego nie było, fakt że ci Taturowie byli określeni jako “starożytni ziemianie” pozwala przypuszczać, ze także oni przybyli z księstwa słuckiego.

Rownolegle liczba Taturów w wielu zaściankach księstwa słuckiego zmalała. Tak np. w zaścianku Szyłowszczyzna w którym Taturowie w 1646 roku mieli jeszcze 5 włók ziemi w roku 1739 Taturów już nie było.

Powody osadnictwa w księstwie nieświeskim

Dlaczego aż tyle członków naszego rodu zdecydowała się osiąść w księstwie nieświeskim na początku XVIII wieku? W swoich pamiętnikach Edward Woyniłłowicz tak opisuje proces osiedlania szlachty w zaściankach księstwa nieświeskiego następująco:⁴¹

Gdy z wianem ostatniej księżniczki słuckiej księstwo słuckie i kopylskie przeszło w dom radziwiłłowski, życie prowincji zaczęło się skupiać koło zamku ordynackiego w Nieświeżu, wokół którego ordynaci w inny sposób, więcej odpowiedni ustrojowi Rzeczypospolitej, zaczęli gromadzić elementy, mogące w razie potrzeby i zamek bronić i wpływ możnowładczego rodu na sprawy publiczne zapewnić. Więc w obszernych włościach i na trzebieżach osadzano szlachtę herbową w tak nazwanych „zaściankach”. Niektóre zaścianki miały ściśle określoną powinność, np. konia z rzędem i jeźdźcem dawać na potrzebę wojenną, z zamku ogłoszoną, a wszystkie bez wyjątku stanowiły partię, czyli klientelę radziwiłłowską, posłuszną wojewodzie wileńskiemu nietylko na sejmikach, ale w razie potrzeby i na Woli pod Warszawą; albowiem nie każdy szlachcic umiał czytać, ale każdy z karabelą, chociażby na sznureczku zawieszoną, o prawa swoje się upominał. Tym więc trybem koło Nieświeża w szerokim promieniu powstały liczne osady szlacheckie, specjalną postać krajowi nadające i rozmaitemi przywilejami od ordynatów uposażone, jak np. prawem wrębu do lasów i t. p. — była to pewnego rodzaju kolonizacja.

Wobec niepewnej sytuacji w księstwie słuckim pod koniec XVII wieku, sąsiadujące z księstwem słuckim księstwo nieświeskie było naturalnym celem dla wielu ziemian którzy opuścili księstwo słuckie. Przeglądając “Indagacye i Werifikacye w Zasciankach Nieświeskich tak Gruntów jakoteż Szlachectwa” z roku 1736 i 1737 znajdujemy różne wpisy o członkach innych rodów ziemiańskich którzy przybyli “ze Słuczyzny”. W wielu przypadkach są to rody których członkowie żyli w zaściankach leżących w majętności starzyckiej, w bezpośrednim sąsiedztwie zaścianków w których w XVII wieku żyli Taturowie. O Lieniewiczach (Leniewiczach) znajdujemy wpis, że ci przybyli do księstwa nieświeskiego z Hrywca.⁴² O Korzunach czytamy że ci przyjechali z zaścianku Zabłocie.⁴³ O członkach rodu Ostreyko (Ostrejko) dowiadujemy się, że ci przyjechali z zaścianku Szydłowca.⁴⁴ Niestety Indagacjye i Werifikacjye z lat 1736 i 1737 w przypadku wielu ziemian nieświeskich nie zawierają żadnych informacji skąd ci ziemianie pochodzili. Jasne jest jednak z powyższych przykładów, że – jeżeli chodzi o osadnictwo w księstwie nieświeskim – także członkowie innych rodów ziemiańskich poprzednio zamieszkujących księstwo słuckie szukało szczęścia w pobliskim księstwie nieświeskim.

Taturowie w służbie Radziwiłłów nieświeskich w XVIII wieku

Służba na dworach magnackich w owym czasie była jedną z głównych możliwości awansu społecznego dla członków drobnej szlachty.⁴⁵ Kiedy z śmiercią Bogusława Radziwiłła w roku 1669 i jego córki Ludwiki Karoliny Radziwiłł w roku 1695 wygasła linia Radziwiłłów, która rządziła księstwem Kopylsko-Słuckim od roku 1600, z punktu widzenia ziemian słuckich, naturalnym miejscem do zrobienia kariery był dwór Radziwiłłów w pobliskim Nieświeżu.

W XVIII wieku wielu Taturów pełniło funkcje w administracji księstwa nieświeskiego. Tak np. [Teodora Tatur][ks-5] ze Strycharowszczyzny – prawdopodobnie syn Gabryela Tatura, który otrzymał ten zaścianek w roku 1709 – pracował jako leśniczy księstwa słuckiego.⁴⁶

Inni Taturowie pełnili funkcje ekonomów dla ordynatów nieświeskich, tak jak urodzony w roku 1725 [Antoni Tatur][ks-12] lub urodzony w roku 1747 [Franciszek Tatur][ks-14].

Osadnictwo w innych rejonach

Nie wszyscy Taturowie przenieśli się do księstwa nieświeskiego w pierwszej połowie XVIII. wieku. Byli też tacy którzy zostali w Taturach i innych zaściankach należących do większej okolicy ziemiańskiej nazywanej Hrywiec. Inni osiedli w innych rejonach księstwa słuckiego. Tak np. w już w pierwszej połowie XVIII wieku Stefan i Kondrat Tatur osiedli w Rymie w trakcie kopylskim, chociaż nie pozostali tam długo.⁴⁸ Z roll chorągwi ziemiańskich z lat 1769 wiemy że w zaścianku Jazwiny we włości wyznienskiej księstwa słuckiego żyli Jakub Tatur i Paweł Tatur, w zaścianku Zabieły we włośći Hreskiej żył Samuel Tatur a w Hrywcu żyli Heronim Tatur, Symon Tatur i Stefan Tatur.^{49 50}

Prawdopodobnie byli także Taturowie, którzy osiedli w znacznie bardziej odległych rejonach. Tak, na przykład, według herbarza Adama Bonieckiego, Roman Duński herbu Jastrzębiec z województwa kijowskiego, syn Eliasza Duńskiego i Reginy z Hryniewiczów, wziął za żonę Oksanę z Taturów z którą miał synów Grzegorza, Daniela i Heronima zanim Roman Duński zmarł w roku 1800.⁵¹